Join us On Social Media

Join our Telegram Channel To Get Latest Notification!
Join our YouTube Channel To Get Latest Video Notification!
Follow Me On Facebook To Get Latest Notification!
Techy Pranav PKD ART

मृदा (भूगोल) - Soil Geography Notes

राज्यसेवा पूर्वपरीक्षा व मुख्य परीक्षेला मृदा हा महत्त्वाचा घटक आहे या अंतर्गत मृदेची निर्मितीची प्रक्रिया मृदेमध्ये आढळणारी खनिजे व पोषणमूल्य जमिनीची होणारी धूप होण्याचे प्रकार महाराष्ट्र त्याचे वितरण व मृदा संवर्धनाचे उपाय या घटकांचा समावेश होतो.

१. पर्वतीय मृदा :

  • निर्मिती :- उत्तर व ईशान्य भारतातील डोंगराळ भागातील पर्वत उतारावर खडक झिजून मृदा बनते. ती जाडीभरडी असते.
  • क्षेत्र : या मृदेने देशातील ८ % क्षेत्र व्यापले आहे.
  • रासायनिक पुथ्थकरण : यातील जाड्याभरड्या खतांच्या तुकड्यांमध्ये या मृदेत पाणी टिकत नाही म्हणून तिला अपरिपक्व मृदा असे म्हणतात.
  • पिके : डोंगर उतारावर सापडणारा या मृदेत चहाचे मळे फुलतात.
  • प्रदेश / राज्य :- जम्मू-काश्मीर, हिमाचल प्रदेश, उत्तराखंड, सिक्कीम, आसाम, अरुणाचल प्रदेश.

२. गाळाची मृदा:-

  • क्षेत्र :- श्याम मृदेने देशातील २२ टक्के क्षेत्र व्यापलेले आहे.
  • रासायनिक पुथ्थकरण :- यामध्ये वाळू, चिकणमाती व सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण अधिक असते. पालाश व चुना यांचे प्रमाण अधिक असते.
  • पिके :- ही मृदा अत्यंत सुपीक असून गहू, हरभरा, तांदूळ, कापूस, तंबाखू इत्यादी पिकांसाठी योग्य आहे.
  • प्रदेश :- फिकट पिवळ्या व करड्या रंगाची ही मृदा नदी खोरे व नदी किनारी मैदानी प्रदेशात आढळते.उत्तर महाराष्ट्रातील तापी-पूर्णा खोरे, गंगा, सिंधू, ब्रह्मपुत्रा नदी खोरे, नर्मदा, गोदावरी नदी खोरे, पंजाब, हरियाणा, बिहार, उत्तर प्रदेश, आसाम, पश्चिम बंगाल.

३ वालुकामय मृदा :-

  • क्षेत्र :- या मृदेने देशातील ६ टक्के क्षेत्र व्यापलेले आहे. रासायनिक पुथ्थकरण :-  यात क्षारांचे प्रमाण सर्वाधिक तर सेंद्रिय कमी असते. 
  • पिके :- पाण्याचे उपलब्धतेनुसार यात कापूस, हरभरा, ज्वारी, मका, बाजरी ही पिके घेतली जातात. 
  • प्रदेश:- मध्य व पश्चिम राजस्थानचा वाळवंटी प्रदेश.

४. रेगूर / काळी मृदा / ब्लॅक कॉटन सॉईल :-

  • क्षेत्र:- या मृदेने देशातील २९ टक्के क्षेत्र असलेला आहे. 
  • निर्मिती:- दख्खन पठारावर प्रामुख्याने आढळणारे ही काळी कसदार मृदा बेसाल च्या विभाजना पासून बनते 
  • रासायनिक पृथक्करण:-  या मृदेत चुनखडी, पोट्याश, लोह त्यांचे अधिक्य तर नायट्रोजन, फॉस्फरस व सेंद्रिय द्रव्ये कमी प्रमाणात असतात. चिकणमातीचे प्रमाण अधिक असलेल्या अधिक पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता असलेल्या या मृदेत कापसाचे पीक चांगले येते म्हणून तिला कापसाची काळी मृदा म्हणतात. 
  • काळा रंग :- टिटॅनिफेरस मॅग्नेटाईट ह्या द्रव्यामुळे च्या प्रदेश काळा रंग प्राप्त होतो.
  • प्रदेश:- महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, गुजरात, कर्नाटक, तेलंगणा, आंध्र प्रदेश.

५. तांबडी पिवळसर मृदा :- 

  • क्षेत्र:- या मृदेने देशातील २७ टक्के क्षेत्र व्यापलेले आहे.
  • निर्मिती:- विंध्यन, कडप्पा, व आकियन काळातील ग्रॅनाईट खडकाची, नीच खडकांच्या अपक्षयाने.
  • तांबडा रंग:- लोह संयोगाचे प्रमाण अधिक असल्याने या प्रदेश तांबडा रंग प्राप्त होतो.
  • पिके:- तांदूळ, कापूस, भुईमूग.
  • प्रदेश:- तमिळनाडू, गोवा, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश पूर्व भाग, ओडिसा, छत्तीसगढ, छोटा नागपूर पठार, महाराष्ट्र नागपूर, भंडारा, गोंदिया, चंद्रपूर, गडचिरोली.

६. जांभी मृदा :- 

  • क्षेत्र:- या मृदेने देशातील ३ टक्के क्षेत्र व्यापलेले आहे.
  • लाल रंग:- लोह, जस्त व  ॲल्युमिनियमचे प्रमाण अधिक असल्याने.
  • रासायनिक पृथक्करण:- यात चुना व सिलिकाचे प्रमाण अधिक असते 
  • पिके:- शेतीच्या दृष्टीने निरुपयोगी अशा मृदेत काजू, कॉफी, रबर यांची लागवड केली जाते.
  • प्रदेश:- २००० मिमी पेक्षा जास्त पावसाच्या प्रदेशात जांभी मृदा आढळते दक्षिण महाराष्ट्र, कोकण, गोवा, कर्नाटक, केरळ राज्याच्या डोंगराळ भागात आढळते.


७. दलदलीच्या मृदा :-

  • निर्मिती:- समुद्रकिनाऱ्याजवळील सतत पाण्याच्या संपर्काततील प्रदेशात या मृदेची निर्मिती होते.
  • रासायनिक पृथक्करण:- लोहाचे व सेंद्रिय घटकांचे प्रमाण या मृदेत अधिक असते. 
  • पिके:- ताग हे या मृदेतील प्रमुख पीक आहे.
  • प्रदेश:- पश्चिम बंगालमधील सुंदर्बन, उत्तर प्रदेशातील तराई, ओडिशा, आंध्र प्रदेश, तमिळनाडू.

८ क्षारयुक्त व अल्कली मृदा:-

  • क्षेत्र:- या मृदेने देशातील ३ टक्के क्षेत्र व्यापलेले आहे. रासायनीक पृथक्करण:- ही मृदा त्यातील क्षार व अल्लकलीच्या प्रमाणामुळे नापीक आहे.
  • प्रदेश:- पंजाब, हरियाणा, उत्तर प्रदेशाचा, पश्चिम भाग.